پشه آنوفل
پشه های آنوفل (Anopheles mosquitoes)
عامل اصلی انتقال مالاریا پشه های جنس آنوفل می باشند (خانواده Culicidae – زیرخانواده Anophelinae) که تاکنون 4۸۰ گونه در دنیا شناسایی شده اند. از گونه های شناسایی شده در حال حاضر تعداد 70 گونه بعنوان ناقلین مالاریا محسوب شده اند که از 40 گونه بعنوان ناقلین مهم در دنیا اسم برده می شود. در زیر جایگاه جنس آنوفل در رده بندی جانوری نشان داده شده است.
خصوصیات جنس آنوفلAnopheles :
پشه های آنوفل حشراتی کوچکی به طول 8 – 5 میلی متر بوده و در اکثر کشورهای مناطق معتدله و حاره و هر جا که زیستگاه لاروی مناسبی بتواند ایجاد شود وجود دارند. این پشه ها شب فعال بوده و در طول روز در مناطق تاریک و مرطوب مخفی می شوند. دگردیسی (Metamorphose) این پشه ها کامل بوده و دورة زندگی شامل مراحلی است که در آن پشه نوزاد هیچ شباهتی به پشه بالغ ندارد. مراحل زندگی پشه های آنوفل از تخم تا پشه بالغ در زیر نشان داده شده است.
مرحله زندگی مدت زمان دوره (روز)
در مناطق گرمسیر معتدل
تخم 3-2 14-7
لارو 7 28-14
پوپ 12 12-9
بالغ ماده 14-10 متوسط 21
تخم
تولید مثل پشه ها بوسیله تخم ریزی است.
معمولاَ در هر نوبت تخم گذاری برحسب گونه های مختلف حدود 50 تا 300 تخم می گذارند.
اندازه تخم ها حدود 1 میلیمتر بوده، تخم ها به رنگ قهوه ای تیره و به طور تک تک روی سطح آب گذاشته می شوند. در بعضی از گونه ها، شکل تخم شبیه قایق و در بعضی گونه ها بیضی بوده و در دو طرف آن یک زوج اطاقچه هوایی قرار دارند که در بعضی از انواع از قبیل An.pseudopunctipennis دور تخم را کاملاَ فرا گرفته است. وجود این اطاقچه های هوا باعث شناور ماندن تخمها بر روی سطح آب می شود. تخم آنوفل ها نسبت به خشکی حساس بوده و سریعاَ از بین میرود. باز شدن تخم ها و تبدیل به لارو بر حسب درجه حرارت محیط و نوع گونه متغیر بوده و در مناطق گرمسیر تخم ها در عرض 3-2 روز و در مناطق معتدل در عرض 14-7 روز باز می شوند.
لارو
از تخم آنوفل ها بعد از بازشدن موجود کرمی شکل کوچکی بنام لارو خارج می گردد. لارو موجود فعالی است که از مواد غذایی و موجودات زنده موجود در سطح آب مثل باکتریها، مخمرها و تک یاخته ها تغذیه کرده و تنفس هوازی دارد و بدلیل نداشتن سیفون تنفسی بطور موازی با سطح آب قرار می گیرند.
در موقع تغذیه سر لارو به اندازة 180 درجه حول محور بدن می چرخد بطوریکه برس های دهانی که در سطح شکمی قرار دارند می توانند زیر سطح آب را جاروب نمایند، بعبارت دیگر لارو آنوفل ها Filter Feeder هستند.
لانه های لاروی
شفیره
لارو بعد از چند روز تبدیل به پوپ یا شفیره می شود. شفیره ها به شکل حرف “و” (Comma shaped) بوده و آبزی می باشند.شفیره ها فعالیت تغذیه ای ندارند ولی بیشتر وقتشان را در سطح آب به منظور جذب هوا از طریق شیپورهای تنفسی می گذارند. شفیره ها معمولاَ به کمک یک زوج ابریشم پنجه ای سرـ سینه به حالت شناور روی سطح آب باقی می مانند.
این شفیره ها حرکت فعال داشته و اگر در معرض تهدید قرار گیرند شکم خود را متناوباً خم و راست می کنند و با حرکت تند و سریع در جهت بالا و پائین در آب شنا می کنند. شفیره ها بعد از گذشت 3-2 روز در مناطق گرمسیر و 12- 9 روز در مناطق معتدل از ناحیه سطح پشتی سرـ سینه (سفالوتراکس) شکافته شده و از آن پشة بالغ بیرون می آید.
بالغ
پشه های بالغ حشرات کوچکی هستند به طول 8- 5 میلیمتر که معمولاَ در اوایل شب و هنگام غروب از شفیره خارج می شوند. پس از آنکه پشه های بالغ از شفیره خارج شدند، روی سطح آب و یا روی گیاهان اطراف به مدت یک ساعت استراحت نموده تا بالهایشان باز، خشک و به اندازة کافی محکم شده و برای پرواز آماده شوند.
سیر تکاملی انگل پلاسمودیوم
انگلهای پلاسمودیوم انسانی در طول زندگی خود وابسته به دو میزبان می باشند. یک مرحله جنسی بدون تکثیر یا لقاح و یک مرحله غیر جنسی دارای تکثیر Sporogony Cycle در پشة آنوفل ماده بعنوان میزبان اصلی و دو مرحله غیر جنسی همراه با تکثیر Schizogony در انسان بعنوان میزبان واسط انجام می شود و این مراحل عبارتند از:
سیر تکاملی انگل پلاسمودیوم در بدن پشه آنوفل ماده :
لقاح – مرحله جنسی انگل :
چند دقیقه پس از بلعیدن خون بیمار مبتلا به مالاریا و بلعیده شدن گامتوسیت های نر (Male Gametocyte or Micro-gametocyte) و گامتوسیت های ماده (Female Gametocyte or Macro- Gametocyte) توسط پشة آنوفل ماده ، در معده پشه مرحلة تاژک دار شدن (Exflagellation) اتفاق می افتد که گامت های نر شروع به تقسیم و تکثیر انبوه می کنند. در طی این مرحله تا 8 تاژک در داخل یک گامت نر تشکیل می شود . تاژک های ایجاد شده شروع به حرکت کرده که منجر به پاره شدن سلول و آزاد شدن آنها به داخل پلاسمای خون در درون معده پشه میشود .
تاژک ها که در واقع همان اسپرماتوزوا (Spermatozoa) هستند در جستجوی سلول ماده که در طی این مدت از گامتوسیت به گامت های ماده Macrogamete) ) تبدیل شده اند، به حرکت در می آیند و طی عمل لقاح (Singamy) سلول تخم ( Zygote ) تشکیل می گردد. سلول تخم در عرض چند ساعت به اووکینت (Ookinete) متحرک تبدیل می شود . اووکینت یک شکل مهاجم انگل می باشد که بعد از، از بین بردن گلبولهای قرمز سد راه خود، خود را به دیواره معده پشه رسانده و از سلولهای اپیتلیال معده (Epithelial Midgut) و یا از بین آنها گذشته و خود را به غشاء تحتانی جدار معده می رسانند.
اسپوروگونی، اولین مرحله غیرجنسی انگل :
در سطح خارجی غشاء معده پشه اووکینت گرد شده ، فرم تهاجمی را از دست داده و تشکیل اووسیست (Oocyst) را می دهد . اووسیست به داخل حفره عمومی بدن پشه (Hemocell) وارد شده و از هموگلوبین خون خورده شده توسط پشه استفاده می کند. در پشه هایی که شدیداً آلوده هستند سطح معده پشه از تعداد زیادی اووسیست پوشیده شده است که میتوان در زیر میکروسکپ به صورت یک خوشه انگور مشاهده کرد. بعد از حدود یک هفته ( تابع درجه حرارت محیط می باشد ) در داخل اووسیست تقسیماتی انجام می شود که در طی آن هزاران اسپروزوئیت(Sporozoite) سوزنی شکل بوجود می آید.
بعد از گذشت تقریبا ( 21- 8 ) 14روز از آلوده شدن پشه اووسیست پاره شده و اسپروزوئیت ها با حرکت در حفره عمومی بدن پشه ، خود را به غدد بزاقی رسانده و در طی خونخواری مجدد همراه با ترشحات بزاق به داخل خون میزبان وارد می شوند . اسپروزوئیت ها در ظرف چند دقیقه از طریق دستگاه گردش خون خود را به کبد رسانیده و از داخل خون محو می گردند. حرارت مناسب برای دورة اسپروگونی انگل های مالاریا در پشة آنوفل 30-20 درجة سانتیگراد و میزان رطوبت نسبی مناسب بیش از 60 درصد می باشد (شکل زیر).
سیر تکاملی انگل پلاسمودیوم در بدن انسان :
شیزوگونی نسجی، دومین مرحله غیرجنسی انگل:
این دوره به نام Pre-Erythrocytic هم نامیده می شود. و بر حسب نوع انگل 16 – 6 روز طول می کشد. در سلول کبد، اسپروزوئیت به سرعت تبدیل به تروفوزوئیت(Trophozoite) نسجی می شود. تروفوزوئیت با جذب مواد غذایی از سلولهای کبد رشد کرده ، شروع به تقسیم داخلی نموده و تبدیل به شیزونت نسجی (Tissue Schizont) چند هسته ای می شود. در این مرحله انگل با تقسیم داخلی خود هزاران مروزوئیت (Merozoite) مهاجم کوچک را بوجود می آورد که بعد از گذشت حدود یک هفته از آلودگی میزبان توسط نیش پشه و بعد از رشد کامل ، سلولهای کبدی را پاره نموده و به داخل مویرگهای کبدی می ریزند.
در پلاسمودیوم ویواکس و اووال ، بعضی از اسپروزوئیت ها که به داخل کبد وارد شده اند بلافاصله رشد نمی کنند و در سلولهای پارانشیم کبد تبدیل به انگلهای خفته ای بنام هیپنوزوئیت (Hypnozoite) می شوند.
Pre-patent period : فاصلة زمانی بین ورود انگل به بدن تا ورود انگل به خون بعد از طی دورة کبدی ، که معمولاَ کمی کمتر از دورة کمون می باشد. این دوره بطور متوسط برای ویواکس 8 روز ، فالسیپارم 5 روز و مالاریه 14 روز می باشد.
شیزوگونی خونی، سومین مرحله غیر جنسی انگل:
مروزوئیت های آزاد شده در جریان خون وارد گلبولهای قرمز می شوند و پس از رشد به شکل تروفوزوئیت خونی (Blood Trophozoite) در می آیند. بعد از گذشت 2 یا 3 روز برحسب گونه انگل ، تروفوزوئیت رشد کرده و تبدیل به شیزونت خونی (Blood Schizont) می شود. شیزونت در طی رشد تبدیل به 8 تا 16 مروزوئیت می شود که با پاره شدن گلبولهای قرمز مروزوئیت ها به داخل جریان خون آزاد می گردند. این مروزوئیت ها ، گلبولهای قرمز آلوده نشده را مورد حمله قرار داده و مجدداً این چرخة مروزوئیت ، تروفوزوئیت ، شیزونت ، مروزوئیت تکرار می گردد.
در طی این مراحل گلبولهای قرمز اشغال می شوند و در مالاریای شدید فالسیپارم گلبولهای قرمز پارازیته شده تا 30 درصد و بیشتر هم می رسد. پس از سپری شدن چند مرحله چرخه خونی ، تعدادی از تروفوزوئیت ها به جای تبدیل به شیزونت تبدیل به گامتوسیت می شوند. ظهور گامتوسیت ها در پلاسمودیوم ویواکس 5-3 روز بعد ، در پلاسمودیوم فالسیپارم 12-10 روز بعد و در پلاسمودیوم مالاریه چند هفته بعد می باشد . حدود 4 روز طول می کشد تا رشد گامتوسیت ها کامل شده و سپس برای مدت طولانی به صورت غیرفعال ( در مورد پلاسمودیوم فالسیپارم تا حدود یکماه ) در خون به گردش در می آیند . گامتوسیت ها با غشاء گلبول قرمز محصور بوده و بعد از بلعیده شدن توسط پشه ناقل در معده پشه آزاد شده و مجددا عمل تاژک دار شدن تکرار می گردد.
مالاریای ناشی از انتقال خون
در سال 1884 انتقال مالاریا از طریق انتقال خون توسط Gerhardet ثابت گردید. در سال 1911 اولین مورد مالاریای ناشی از انتقال خون در آمریکا بوسیله وولسی ( Woolsey ) مشاهده شد و از آن سال تا سال 1972 جمعاَ 2106 مورد گزارش داد.
در سال 1921 درمان سفلیس عصبی با تلقیح خون حاوی انگل مالاریا توسط Wagner Jauregg انجام شد که بعد از پی بردن به معایب آن از روش آنوفل آلوده به اسپروزوئیت در مالاریاتراپی استفاده شد. انتقال مالاریا از طریق سرنگ آلوده در بین معتادین به هروئین که از سرنگ مشترک استفاده کرده بودند و 10 تن از آنها به مالاریای فالسیپارم مبتلا شده بودند در سال 1929 توسط Biggman در مصر گزارش گردید.
هموتراپی که بیشتر در گذشته بمنظور پیشگیری از ابتلاء به سرخک در کودکان انجام میشد گاهی سبب انتقال مالاریا به کودکان می شده است. چنانچه از 47 مورد مالاریای تلقیحی که بین سالهای 1958 تا 1964 در آذربایجان شوروی گزارش شده، 22 مورد از طریق هموتراپی بوده است.
مسلماَ تعداد واقعی مواردی که در رابطه با انتقال بجز از طریق نیش پشه گزارش می شود بیشتر از آمار موجود می باشد
مشخصات و مناطق انتشاربعضی از آنوفلهای مهم دنیا
موقعیت فعلی مالاریا در مناطق تقسیم بندی شدة سازمان جهانی بهداشت
منطقه آفریقا شامل 46 کشور بوده به استثنای جیبوتی ، سومالی و سودان. 7% جمعیت در مناطقی زندگی می کنند که خطر مالاریا وجود نداشته یا اندک است و حدود 74% از جمعیت در مناطق بسیار آندمیک که انتقال شدید و طولانی مالاریا وجود داشته و گونه فالسیپارم رایج است ، زندگی می کنند. 90% کل موارد مالاریای جهان در این منطقه روی می دهد و از این میان 4 کشور بالاترین میزان بروز را به خود اختصاص داده اند که عبارتند از : کنیا ، جمهوری متحده تانزانیا ، مالاوی و زامبیا.
پیشگیری اوّلیه به منظور حفظ افراد سالم
پیشگیری ثانویه به منظور بازگرداندن سلامتی بیماران و جلوگیری از بروز عوارض
درمان صحیح مالاریا و پاکسازی بدن از وجود گامتوسیت ها و هیپنوزوئیت ها نه تنها باعث بهبودی بیمار و جلوگیری از بروز عوارض بیماری میشود (پیشگیری سطح دوّم) بلکه موجبات قطع زنجیره انتقال عفونت به پشه و نهایتاّ به انسان های دیگر را نیز فراهم مینماید (پیشگیری سطح اوّل).
پیشگیری ثالثیه، به منظور جلوگیری از پیشرفت عوارض و زمینگیر شدن بیمار
اقداماتی که طی طغیان ها و همه گیری های بیماری باید انجام داد
تعیین وسعت و طبیعت همه گیری
مبارزه با حشره بالغ و لارو
نامساعد کردن شرایط و محیط تکثیر حشره بالغ و لارو
درمان صحیح بیماران
استفاده از پشه بند و توری و سایر پوشش های محافظ
پیشگیری دارویی افراد در معرض خطر
بدیهی است که طی بروز حوادثی نظیر جنگ و سیل، ممکن است بر میزان بروز بیماری، افزوده گردد و لذا در اینگونه موارد، باید با آمادگی و دقت بیشتری به اقدامات پیشگیرنده پرداخته شود.
مبارزه با آنوفل
روشهای جدید مقابله با مالاریا
پشههای ماده در هنگام خونخواری از انسانهای مبتلا به مالاریا به انگل مالاریا آلوده میشوند و پس از آن می توانند از طریق نیش خود انگل را به انسانهای دیگر انتقال دهند اما خودشان بیمار نمیشوند.
گروه تحقیقاتی دانشگاه جان هاپکینز John Hopkins معتقدند ژنی بنام SPRN6 پشه را در دفاع از خودش قادر میسازد
این دانشمندان امیدوارند افشانههایی شیمیایی را بسازند که که موجب روشنشدن ژن SPRN6 در پشههای آلوده شود. در نتیجه این پشهها آلوده نشده ودیگر در هنگام نیشزدن یک تهدید واقعی برای انسانها نخواهند بود.
کشف ویروس جدید پشه آنوفل، پژوهشگران را به سوی شیوه های نوین درمان بیماری مالاریا سوق خواهد داد.
به گفته پژوهشگران; کشف ویروس جدید می تواند اطلاعات ژنتیکی جدیدی درباره این حشره بیماری زا در اختیار مردم قرار دهد که در نتیجه آن امکان دسترسی به راه کاری تازه برای کنترل مالاریا فراهم خواهد شد.
ویروس جدید AgDNV نام دارد که در بین پشه ها و سایر حشرات مشترک است اما در مهره داران از جمله انسان یافت نمی شود. پژوهشگران دریافتند که این ویروس لارو پشه آنوفل را به شدت آلوده می کند و به راحتی به پشه های بالغ منتقل می شود. این دانشمندان می گویند; با شناسایی ویروس جدید می توان آن را به گونه ای تغییر داد که یا پشه را از بین ببرد و یا مانع از انتقال میکروب مالاریا به انسان شود.